Сэһэҥҥэ былыргы саха норуотун олоҕо-дьаһаҕа, култуурата, итэҕэлэ сиһилии ойууланар. XIX үйэ бастакы аҥарыгар буолуталыыр түгэннэр, саха омук олоҕор саҥа уларыйыылар уонна сүүрээннэр киириилэрэ көстөр. Былыр-былыргыттан сүөһү иитиитинэн эрэ дьарыктанан кэлбит сахалар, нуучча омук миэрэтин ылынан, бурдук ыһыытынан үлэлээн саҕалыыллар. Бары сүрэхтэнэн дьон ааттара уларыйар, баай, сэниэ ыаллар нуучча таҥаһын таҥнар буолаллар, тимир саа баар буолар кинилэргэ, аты сыарҕаҕа көлүйэллэр, бурдук тардар таастаналлар.
Маарыйалаах Киирик уонна уон аҕыс саастаах уоллара Мандай быстар дьадаҥы ыал ахсааныгар киирэллэр. Икки эрэ ыанар ынахтаахтар. Самаан сайын устата от охсон үлэлииллэр, күһүнүн бултууллар, кыстыкка бэлэмнэнэллэр, астарын хаһааналлар.
Көнө хонуулаах, тыымпы күөллээх Сатаҕай диэн ааттаах сайылык алааска Быыйа кыыс дьоно аах олороллор. Сылгылыын-ынахтыын отучча сүөһүлээх сэниэ ыал. Күөрэлээйигэ киэһээ аайы оҕолор мустан оонньууллар. Мандай биир киэһээ кэлэн оонньуур, Быыйаны уруккуттан да сөбүлүү көрөр, долгуйар, симиттэр.
Туналыйа сандааран, уон алталаах Быыйа кыыс сылын аайы тупсан иһэр. Кыыска уолаттар кэргэн кэпсэтэ кэлэллэр да, барыларыгар аккаастаан иһэр. Биир күн Чороох Ньукулай кэлэн кэргэн кэпсэтэр, ону кыыс аккаастыыр. Ньукулай аҕата баай Тотой Киргиэлэй ону истэн баран соһуйан тиэрэ түһэ сыһар. Бэйэтин атаҕастаммытын курдук сананар. Уола санаата түһэн, айманан, арыгылаан арааска да түбэстэҕинэ көҥүлэ. Ол иһин иэстэһэн сымыйанан сураҕыран, дьыала оҥорон иэскэ түбэһиннэрэр. Быыйа аҕатын Сэргэйи, Кинээс, чаччыына, суруксут, дэһээтинньик киһи кэлэннэр уоппустаан, чиҥэтэн сыаналаан үс тамыйахтаах ынаҕы, икки тиҥэһэ киирэр тыһаҕаһы, биир түөртээх аттаммыт оҕуһу, барыта алта улахан сүөһүнү тутан, үүрэн илдьэ бараллар.
Арай биир киэһээ Быыйа ампаарыгар утуйа тахсыбытыгар Чороох Ньукулай эмискэччи киирэн кэлэр, кэпсэтиэххэ диир уонна кыыһы тиэрэ баттыыр, кыыс кутталыттан босхолоно үүрэ сатыыр, ол бириэмэҕэ ийэтэ Дьэбдьиэ киирэн Ньукулайы үүрэр. Ити күнтэн ыла Быыйа уларыйар. Урукку курдук күлбэт-оонньообот, санааргыыр буолар. Ыалга да барбат-кэлбэт, наар дьиэтигэр олорон тахсар. Дьоно кыыһы ыарыйдаҕа, салгын кута көттөҕө дии санаан ичээн оҕонньору ыҥыраллар. Сүрэҕин сөбүлүүр, сымнаҕас майгылаах, сылаас тыыннаах киһиэхэ эргэ барыаҥ, дьоллоох дьахтар буолуоҥ, уһун олоҕу олоруоҥ диэн өтө-көрөн этэр, сүбэлиир оҕонньор.
Быыйа бииргэ үөскээбит кыргыттара эргэ барыталыыллар, арай кини эрэ ханна дасылдьыбат дьиэтигэр эрэ олорон тахсар. Кыыспыт сириксэн буолаары гыммыт, дьон саҥарара элбээн эрэр диэн дьоно айманаллар. Сэргэй кыыһын кытта кэпсэтэр, кыыс барыларын сирэрин биллэрэр, арай Мандай аатын истэн төбөтүн тоҥхох гынар, сөбүлэһэн мичээрдии түһэр. Төрөппүттэрэ икки өттүттэн сөбүлэһэн илии тутуһаллар, уруу тэрийэллэр. Киириктээх кийииттэрин сүгүннэрэн бэйэлэригэр аҕалаллар. Ыал кэминэн олороллор.
Хааһынаттан быраабаҕа түөрт ыйааһын сиэмэ бурдук диэн ананан тахсыбыта иһиллэр. Киириктээх Сэргэй сүбэлэһэн кыттыһан ыһарга быһаарыналлар. Окко киириэх иннинэ, Быыйа этэҥҥэ быыһанан уол оҕолонор. Саҥа киһини Сүөдэр диэн ааттыыллар. От үлэтин күргүөмнээх кэмэ кэлэр. Аны ыал аҕата буолан Мандай быйыл ордук тэптэн, көтөҕүллэн үлэлиир.
Арҕаа нэһилиэккэ улахан эдьиий диэн ааттанар ыарыы турбутун истэн, Киириктээх Сэргэй Мандай дьиэ-кэргэнин ыраах тыаҕа көһөрөн кыстата илдьэллэр. Оттон Киириктээх Сэргэй кэргэннэрин кытта бииргэ кыстыырга сөбүлэһэллэр. Этэҥҥэ кыһыны туораан, саас Мандайдаах дьонун дьиэлэригэр кэлбиттэрэ, дьиэлэрэ суох, арай оһоҕо эрэ хоройон турарын көрөллөр, дьиэлэрэ, хотонноро умайан хаалбыт. Тутатына аймахтарыгар чугас алааска олорор Атамайдаахха тиийэллэр, төрөппүттэрэ уокка былдьатан, умайан өлбүттэрин истэллэр. Хас да хонукка хайдах эрэ дөйбүт курдук сылдьаллар.
Ыһыы кэнниттэн өлүөхсүттэр уҥуохтарын тутарга тэринэллэр. Умайбыт дьиэттэн дьон уҥуохтарын хостоон, тыа саҕатыгар таһааран сиргэ көмөллөр.
Кыстыктарыгар, сайылыкка Сатаҕайга көһөн киирэллэр кыыстаах уол, бэлэмнэнэн балаҕаннарын сыбыыллар. Мандай дьиэҕэ сыһыары хотон туттар. Уолларын сүрэхтэтэллэр. Ол курдук, салҕыы эйэ-дэмнээхтик, ииллээхтик тапталлаахтар биир суолунан иннин хоту эрэллээхтик хаамаллар.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ вед. библиотекарь Нарыйа Васильева, СӨ национальнай библиотеката, Оҕо ааҕар киинэ