Кыһыл көмүс хоруоп: сэһэн
Обложка
Таас Дмитрий, Федоров Дмитрий Самсонович

Кыһыл көмүс хоруоп: сэһэн

Быhылаан

Якутск

Бичик

2013

180 с.

Краткое содержание

Саха сиригэр Советскай былаас саҥа олохтоммут кэмэ. Күөх тумул эбэ хотун таһыгар дьон бөҕө тоҕуоруспут. Ат сүүрдүүтүн иннинэ уксуу кытаанаҕа, дьон тугун да кэрэйбэт. Сүүрүк аттар хаһаайыттара - Сургууһут Соппуруон, уруккута куорат эргиэмсигэ уонна Иҥнэри Дьарааһын диэн кэлбит-барбыт сытыы, ойоҕун кырбаан икки сыл хаайыыга олорон тахсыбыт киһи. Кини арахсыбыт ойоҕо Суоппуйа билигин остуорас Кууһумалыын олорор.
Бүгүн Кириһээн уол Иҥнэри Дьарааһын, оттон Балатаай аҕатын Сургууһут Соппуруон аттарын сүүрдүөхтээхтэр. Балатаай Кириһээн кымньыытыгар ымсыыран батыһа сылдьан көрдөөн ынньаҥалатар. Кымньыытын төлөбүрүгэр кимиэхэ да этиэ суох буолан андаҕатан Кириһээҥҥэ чып кистэлэҥи арыйар. Хаһаайыттар киксиилэринэн Кириһээн сүүрдүөхтээх Иҥнэри Дьарааһын ата бүгүн хайаан да хотуохтаах эбит. Оттон дьон бары Сургууһут Соппуруон ата кыайыа диэн баардарын-суохтарын уксубуттар. Нэһилиэк советыттан Мэхээчэ уол уонна Совет члена Нукуйа уола Дабыыт кэлэннэр бүгүҥҥү күнтэн ыла бары сүүйсүүлээх оонньуулар, ол иһигэр ат сүүрүүтэ эмиэ бобулларын эппиттэригэр айдаан буола түһэр. Дьон тарҕаһыан баҕарбат, сэбиэттэри утарылаһааччы да, көмүскэһээччи да баар буолар. Кириһээн бу айдааны көрөн туран Мэхээчэни аһына саныыр. Арай Балатаай куобах бэргэһэлээх уолу тардыалаһан быдьардык үөхсэрин көрөн кыһыйа саныыр уонна тиийэн буойан көрөр. Үргүлдьү боруоктаһыы буолбутугар Иҥнэри Дьарааһын сүүрэн кэлэн Кириһээни муннун ыарыылаах баҕайытык охсор. Онуоха абатыттан Кириһээн тутан турар кымньыытынан Дьарааһыны сирэйгэ охсон кууһуннарар. Иҥнэри Дьарааһын түһэн истэҕинэ Кууһума баар буола охсон уолу көмүскэһэр. Кириһээн кыыһырбыт уоҕугар били Балатаай кэпсээбитин Мэхээчэҕэ барытын этэн биэрэр. Ат сүүрүүтүн көрө кэлбит дьон кыһыйан-абаран дьиэлэригэр тарҕаһаллар. Оттон Балатаай Кириһээни “дэриэтинньик эһэлээх, абааһы сиэнэ, эһэҥ курдук киһини сиэҕиҥ” диэн дэлби үөхпүтүттэн Кириһээн ордук абарар. Дьэ ол күнтэн ыла Кириһээн Балатаайдыын адьас өстөөх буолаллар.
Ити кэмтэн ыла хас да сыл ааһар. Мэхээчэ кэнниттэн Дабыыт онтон Кириһээн комсомолга киирэллэр. Кириһээн үөрэнэн ааҕар уонна суруйар буолар. Онон билигин кини кооперативка бирикээсчигинэн ананан остуорас Кууһумалыын лааппы дьиэҕэ олороллор. Кинини тоҕо “дэриэтинньик сиэнэ” диэн үөҕэллэрин Кириһээн эдьиийэ Үстүүнньэ кэпсээбитэ. Былыр Кириһээн эһэтэ оҕонньор Унньуула кинээскэ хамначчытынан сылдьан, эмискэ ыалдьан өлөн хаалбыт үһү. Тойоно кинини “куһаҕан ыарыыга ыалдьан өллө” диэн бэрт суһаллык тэрийэн көмпүттэр. Өлбүтүн кэннэ кинини илэ хаама сылдьарын дьон көрөн айдаан бөҕө буолбут эбит. Кириһээн билигин ити остуоруйатын сиһилии истэн баран соччо итэҕэйбэт буолан, оччо улахаҥҥа уурбат. Ол эрээри кини дьон уоһуттан түспэтэх остуоруйалаах эһэтин олус муодаргыыра.
Сайын бүтэн күһүн буолан эрэр. Биир түүн Кириһээн утуйа сыттаҕына кооперативы бэрэбиэркэлиибит диэн кэлбит дьон модьуйан туран ааны астараллар. Икки киһи киирэн ону-маны ыйыталаспыта буолаллар, ол кэннэ биирдэрэ сөтөллүбүтэ буолбутугар сүүрбэччэ саалаах дьон аан хоско туола түһэллэр. Кириһээн уонна Кууһума алдьархай буолбутун дьэ өйдүүллэр. Киирбит дьон туох да саҥата суох кооператив табаарын таһырдьа таһан бараллар. Бандьыыттар быыстарыгар Иҥнэри Дьарааһын баарын көрөн Кириһээн тиһэх күнэ кэлбитин өйдүүр. Бадаайкын диэн баһылыктаах бандьыыттар кооперативы халаан Кириһээни бэйэлэрин кытта илдьэ бараллар. Уолуйан хааалбыт Кууһума Советтарга тыллыы ыстанар, оттон Суоппуйа дьиэҕэ хаалбытын Иҥнэри Дарааһыннаах күүстэринэн тутан илдьэ бараллар.
Кууһума сугулаан дьиэҕэ сүүрэн тиийэн алдьархай бөҕө буолбутун Мэхээчэҕэ тыллыыр. Чугастааҕы ыаллартан үс эр киһини ылан, булт сааларынан сэбилэнэн, Мэхээчэ Кууһумалыын бэрт түргэнник кооператив диэки бараллар. Кууһума дьиэтэ чугаһаан истэҕин аайы Суоппуйатын санаан куттала дириҥээн иһэр. Түннүк алдьаммытын көрөөт Кууһума кутталын умнан бокуойа суох аан диэки сүүрэн тиийэр. Дьиэҕэ көтөн түспүттэрэ: кооператив хоһо кураанах, дьиэ күөрэ-лаҥкы, Суоппуйа суох...
Бандьыыттар Кириһээни илдьэ айаннаабыттара хас да хонно. Кириһээн ордук оҕо эрдэҕинээҕи өстөөҕүттэн Иҥнэри Дьарааһынтан куттанар, хайдах баҕарар гыныан сөптөөх киһи. Күһүҥҥү дьыбар түһэн Кириһээн дэлби тоҥор-хатар, хата кутаа уот таһыгар иттэрин боппоттор. Ол сылдьан бандьыыттар кэпсэтэллэриттэн истэн Тимир Саппыкы диэн хайалара буоларын билэр. Ол били кооперативы талыылларыгар киирбит дьонтон биирдэстэрэ, уһун синньигэс эдэр киһи эбит. Кириһээн хоҥноллоругар бандьыыттар нэһиилэ хаамар, буорайбыт дьахтары өйөөн аҕалбыттарын билбитэ. Ол Суоппуйа этэ.
Халыҥ сис тыаҕа бандьыыттар лааҕырдарын булунан олохсуйбуттарын кэннэ, тойонноро Бадаайкын кинилэри баһылыктыыра ордук күүһүрэр. Кириһээни соҕотохтуу ханна да ыыппаттар, биирдии киһи мэлдьи кэтиир. Түүн утуйалларыгар уолу балаакка иһигэр, бэйэлэрин ортолоругар уктан, манаан хоннороллор. Кириһээн дьылҕата хайдах буолара биллибэт буолан түүн аанньа утуйбат даҕаны буолар. Биирдэ бандьыыттар кинини икки киһини кытта ат маната ыыталлар. Биир киһилэрэ тыаҕа тахсан куобахтыы барар, Кириһээни кытта биирдэстэрэ хаалар. Бу туран куобах тыаҕа сүүрэн иһэрин көрө биэрэллэр. Маныыһыт дьөлө хаһыытаан куобаҕы күөйтэрэ сүүрдэр, бэйэтэ бааһырбыт куобаҕы ситэн өлөрөөрү ойуур иһигэр сырсан барар. Арай кини көрдөҕүнэ, били маныыһыт бинтиэпкэтин быраҕан кэбиспитэ чугас соҕус сытар эбит. Кириһээн куотарга тоҕоос буолбутун өйдүү охсор да бинтиэпкэни эһэ охсон ылар. Куобаҕы туппутунан кэлбит бандьыыты ытар, сиргэ сытар өйүөлээх суумканы хаба тардан ылар да тыа диэки ыстанар.
Халыҥ сис быыһыгар дьахтар көмөҕө ыҥырар хаһыыта иһиллэр. Ити Суоппуйа муҥнаах тутан иһээччилэртэн куоппутун Тимир Саппыкы уонна Иҥнэри Дьарааһын ситэн ыланнар үөхсэ-үөхсэ илиитин кэлгийэллэр, куулу төбөтүгэр саба быраҕаллар. Хара сис хабыллар хара ортотугар турар өтөххө сэниэтэ бүппүт дьахтары көтөҕөн киллэрэллэр уонна сотору буолаат туох да саҥата суох суһаллык тахсан баран хаалаллар...
Кириһээн бандьыыттартан куотан испитэ хаһыс да хонуга. Эмискэ буруо сытын ылан, ол диэки барбыта. Баран иһэн ойуур хабыллар хаба ортотугар бэйэтинээҕэр уһун хотонноох кып-кыра балаҕан турарын көрөр. Балаҕаҥҥа киирэн кирдээх эргэ ырбаахылаах, арбайбыт маҥан баттахтаах кырдьаҕас оҕонньор баарын көрөр. Ону-маны ыйыталаһан көрөр да оҕонньоро тугу да саҥарбат, тыла суох буолан биэрэр. Кириһээн туһа тахсыа суох диэн бараары тэриммитигэр оҕонньор этэрбэһиттэн ылан илдьирийбит кумааҕыны уунар. Тимир Саппыкы Дьарааһыҥҥа суруйбут саппыыскатыгар сотору хомуллуохтаахтарын, баралларыгар оҕонньору дьакыйан кэбиһэрин суруйбутун ааҕан Кириһээн олус дьулайар. Оҕонньору аһынан куот диэн хайдах сатыырынан өйдөтө сатыыр. Балаҕантан тахсан иһэн “абыраа” диэн киһи саҥатын истэн тыла суоҕа эмискэ тылламмытыттан соһуйан тохтуур. Эмискэ түннүгүнэн саалаах дьон барыҥнаһан иһэллэрин көрөр. Оҕонньоро батыһыннаран ким да билбэт сиригэр, хотон муннугар баар холлорооҥҥо саһаллар. Тимир Саппыкы Дэгиэ Тыҥырахтыын балаҕаҥҥа киирэн оҕонньору кэтэһэллэрин быыһыгар, тойоннорун Бадаайкыны хайдах дьакыйыахтаахтарын уонна баайы-дуолу хайдах үллэстиэхтээхтэрин туһунан сүбэлэһэллэр. Чочумча буолаат аны Бадаайкын Иҥнэри Дьарааһынныыын киирэн кэлэллэр. Бадаайкын дьонугар Кириһээн күрээбитин туһунан, таах өлөрбөтөхтөрүн, халыҥ кыһыл этэрээтэ иһэр сураҕын истибитин кэпсиир. Дьарааһыны хаалбыт дьонун суһаллык бу түүн манна аҕалтара ыытар. Хаалбыттар муоста анныгар хаалыы сытар түүлээҕи, көмүһү хостуулларыгар бирикээс ылан таспытынан бараллар. Бу ыгым кэмҥэ Кириһээн саһан саатын чугас тутан олорор. Дэгиэ Тыҥырах хоппоҕо сытар биир түүлээх буортуйан эрэрин эппитигэр Бадаайкын суостаахтык туттан түүлээҕи бэрийтэлии турар. Ити кэмҥэ Тимир Саппыкы маҕыйа түһэн баран сүгэ өнчөҕүнэн Бадаайкыны кэтэҕэр сырбатар. Бадаайкын түҥнэри түһэр, ол эрээри өйүн сүтэрбэт. Кыыллыйбыт бандьыыттар иккиэн көмөлөөн баһылыктарын сүгэнэн, быһаҕынан кэйгиэлээн өлөрөллөр. Билигин аны Бадаайкын оннугар киниэхэ Тимир Саппыкы саҥа тойон буолбутун Дэгиэ Тыҥырах билигин дьэ өйдүүр. Саҥа тойоно сорудахтаабытынан малы кистиир сөптөөх сири бэлиэтии көрө тахсар. Тимир Саппыкы дьааһыкка сытар мал саамай күндүтүн уонна Бадаайкын сиэбигэр баар тус малын халаан ботуоҥкатыгар хааланар.
Сүүсчэкэ киһилээх Никитин кыһыл этэрээтэ үрэх баһыгар тиийэн тохтуур. Кинилэр баалларын биллэримээри, тыаһы-ууһу таһаарбакка, барбыт разведчиктары күүтэллэр. Разведкаҕа барбыт икки киһиттэн биирдэстэрэ Нукуйа Дабыыта. Кинилэр кыратык барбалаабыттарын кэннэ бандьыыттарга түбэһэн хардарыта ытыалаһыы буолар. Дабыыт куттанара сүр, тыыннаах эрэ хаалыан баҕарар. Биир разведчик өстөөхтөртөн төлө көтөн куотар, оттон Дабыыт сордоох билиэҥҥэ түбэһэр. Бандьыыттар доппуруостаабыттарыгар Дабыыт барытын кэпсээн биэрэр. Бу кэмҥэ Никитин этэрээтэ лааҕыры төгүрүйэн, чугас тиийэн кэлэн икки өттүттэн ытыалаһыы буолар. Бандьыыттар Дабыыкка бинтиэпкэ биэрэн күүстэринэн табаарыстарын утары ыттараллар. Аттыгар киһи өлө сытарын көрөн атах балай куотан истэҕинэ кинини кытта сылдьыспыт разведчик тараччы тутан ылар.
Кириһээн тыаһа суох хотонтон сыбдыйан тахсан Тимир Саппыкыны саанан ытан бааһырдар уонна кутталлаах өстөөх буоларын быһыытынан илиилэрин сис быатынан кэлгийэн, оҕонньору көмөлөһүннэрэн ороҥҥо сытыарар. Ити кэннэ ханна баралларын быһаарсыахтарын иннинэ саалаах дьон бөҕө сырсан иһэрин көрөн ааннарын хатанаат Кириһээннээх утары ытыалыыллар. Бандьыыттар ытыалыы-ытыалыы балаҕаны тумна куотаннар сырсаллар. Кириһээн уонна оҕонньор бииртэн биир соһумар суолга түбэһэн ыгылыйан хаалан олох икки өлүү икки ардыгар тураллар. Ити икки ардыгар балаҕаҥҥа кимнээх эрэ букатын ыга сырсан киирдилэр. Кириһээннээх тугу гыныахтарын билбэккэ турдахтарына “кыһыл этэрээт дьонобут, бэриниҥ” диэн хаһыы иһилиннэ. Саалары-сэптэри ылан түннүгүнэн таһырдьа элитэлээн баран, Кириһээн уонна оҕонньор таһырдьа таҕыстылар. Ити кэмҥэ Кириһээн кинилэр кимнээхтэрин, манна хайдах түбэспиттэрин Никитиннээххэ быһыта-орута кэпсиир. Оҕонньор кэпсииринэн кинини аҕыйах сыллааҕыта тутан манна хаайан олордубуттар. Өлөрүөхпүт диэн куттааннар ат көрөөччүнэн, дьиэ харабыллааччынан сылдьыбыт. Кириһээн кимэ-туга биллэн оҕонньору бэйэтин кытта дойдутугар илдьэ киирэригэр көҥүллүүллэр. Никитин дьоно бандьыыттар илиилэриттэн балаҕаҥҥа өлбүт Суоппуйаны сыыр үрдүгэр таһааран уҥуох туталлар.
Күн-дьыл ааһан иһэр. Күөх Тумулга үлэ-хамнас олох хааман иһэрин курдук эрчимнээхтик барар. Ньыыкан оҕонньор олус эйэлээхтик Кириһээн эдьиийэ Үстүүнньэлээхтиин бииргэ олорор. Оттон Кириһээн бэйэтэ, уруккутун курдук, кооператив дьиэҕэ олорон эдьиийин аахха кэлэн аһыыр. Биир киэһэ уол үлэтин кэнниттэн хоһугар кинигэ ааҕа сыттаҕына учуутал Кириилэ балта Кэтириинэ киирэн кыраһыын уларсан тахсар. Кириһээн бу кыыһы сөбүлүү көрөр да хаһан да ону кыыска этэ илик, ол эрээри бүгүҥҥү кэпсэтииттэн, кыыс нарын мичээриттэн хайдах эрэ санаата чэпчиир. Салгыы кинигэтин ааҕан эрдэҕинэ Мэхээчэ тиийэн кэлэн тыллабыр киирбитин кэпсиир. Сэлиэнньэттэн бэрт чугас Унньуула кинээс диэн баай көмүс көмпүт үһү. Дьиҥинэн улууска биллэриэҕин ол көмүс баар сирин атын кимнээх эрэ истибиттэр. Онон түргэнник дьону ыҥыран хаһа охсорго сүбэлэһэллэр.
Кылаһыыбаҕа Мэхээчэ, Кириһээн, Кууһума, милиционер, Кириилин учуутал, Лобуй оҕонньор тиийбиттэрэ били сири хайыы-үйэ хаһа сылдьар икки киһи куоталлар, хайалара буолалларын көрбөккө хаалаллар. Ойуур диэки ат тыбыырбытын истэннэр аҕалбыттара Сургууһут Соппуруон буулуура эбит. Дьон буору эрчимнээхтик хаһан хостоон бараллар. Эмэҕирбит хоруоп иһигэр киһи өлүгэ буолбакка толору кыһыл көмүс харчы, симэх уонна тус-туспа сууламмыт сомоҕо көмүстэр тахсыталаан кэллилэр.
Сарсыныгар Сургууһут аппын уордулар диэн сымыйа сураҕы тарҕатар. Сугулааҥҥа ыҥыра сылдьан ону-маны ыйыталаһан баран “атыҥ көһүннэ” диэбиттэрин, киниэхэ саһа сылдьар Иҥнэригэ кэпсиир. Түүн итинник кэпсэтэ олордохторуна Мэхээчэ киирэн кэлэр. Иҥнэри оһох үөлэһинэн дьиэ үрдүгэр тахсар. Аллара кэтэһэн турбут Кириһээни атахха тэбэн тыа диэки куотарыгар Кууһума сыыһа ытан кэбиһэр.
Көмүс хостоммута үс хонук кэннэ Ньыыкан оҕонньор эмискэ ыалдьан орон киһитэ буолар. Бу киэһэ улаханнык бэргээн билэр истиҥ дьонун ыҥыттарар. Оҕонньор олоҕун тиһэх күнүгэр дьонугар бу курдук кэпсээннээх буолар. Кини эдэр эрдэҕиттэн Унньуула кинээскэ хамначчытынан сылдьыбыт. Кэргэнэ, эмиэ хамначчыт эрэйдээх, эдэр сааһыгар туораабыт, уол оҕо хаалбытын көрбөтөх. Биирдэ тойоно ыҥыран ылан тугу этэрбин барытын толоруохтааххын, ол оннугар үлэ-хамнас диэни билбэккэ таҥара биэрбитинэн сылдьыаҥ диэн андаҕаттарар. Ол күнтэн ыла “куһаҕан өлуүгэ” ыарыйда диэн сурах ыыппыттар. Бэйэтин буор балаҕаҥҥа хаайан, ааҥҥа сыаптаах ыты баайан, таһыттан хатаан олордубуттар. Дэриэтинньик аатырдаары түүннэри сырытыннаран дьону куттаппыттар. Сылтан ордук сылдьыбытын кэннэ Бадаайкын аҕата атыылаһан тайҕа баһыгар аҕалбыт. Оннук тыыннаах эрэ сырыттаҕына бэйэтин сиэнэ, көрбөтөх уолун оҕото, булан дойдутугар аҕалбыт. Истэн олорооччулар олус соһуйуохтарын Лобуй оҕонньор эрдэ сибис гыммыт буолан улаханнык куттамматылар. Ону оҕонньор сүрэ бэрт диэн кыбыстан уонна кэрэйэн эрдэ сиэнигэр Кириһээҥҥэ эппэтэх. Икки атахтаах дириҥ иҥсэлээх, ыар да сүрэхтээх буолар эбит диэн дэлби кэлэйбит, оттон билигин үтүө майгы кыайан эрэрин бу икки сыл устата олорон билбит. Үгүс сылларга муҥтан-сортон абаран, кылгас хонуктарга үөрүүттэн күүһүрэн тигинэччи тэбиэлээн сылдьыбыт сүрэҕэ улам мөлтөөн барбыта...
Кириһээн эһэтин аһыйан ыар санааҕа баттатан сырыттаҕына, Мэхээчэ ыҥыран кинини куоракка советскай-партийнай оскуолаҕа үөрэххэ ыытар туһунан улуустан сурук кэлбитин этэр. Кини оннугар бирикээсчигинэн Кууһума хаалар буолбут.
Тыа саҕатыгар сытан Кириһээн элбэҕи эргитэ саныыр. Эдэр сааһыгар элбэх да эрэйи көрүстэ, оттон инники кинини туох күүтэрий? Ол санааҕа ылларан сыттаҕына, Кэтириинэ кыыс чэпчэкитик үктэнэн тиийэн кэллэ, эдэр дьон бэйэ-бэйэлэрин кытары истиҥник кэпсэттилэр.
Аттаах киһи тыа саҕатыгар киирэн сүтүөр диэри кыыс “сотору көрсүөхпүт” диэн далбаатыы хаалбыта...
Дмитрий Таас “Кыһыл көмүс хоруоп” сэһэнин 1941-1942 с. суруйбута. Суруйааччы бу айымньыга дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэни кэпсиир. Саха литературатыгар улахан сэҥээриини ылбыт сэһэн детектив жанрыгар суруллубут буолан биир тыынынан ааҕыллар.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Илларионова Саргылана СӨ Национальнай библиотеката. Оҕо ааҕар киинэ

Таас, Дмитрий.
Кыһыл көмүс хоруоп : сэһэн / Дмитрий Таас ; [ил. И. М. Захарова]. - Дьокуускай : Бичик, 2013. - 169, [1] с.

Чтение документа возможно  в помещении библиотеки

Вам будет интересно